نقدی بر یکی از رباعیّات خیام

قرآن که مِهین کَلام خوانند آن را            گهگاه نه بر دوام خـــوانند آن را

بر گِردِ پیاله آیتی هست مُقیم             کاندر همه جا مُدام خوانند آن را

در مورد وزن رباعی

وزنِ عروضیِ این رُباعی از مطلع تا مقطع ـ به جز مصراعِ سوّم ـ عبارت است از «مفعُولُ / مَفاعِلُن / مَفاعیلُن / فَع ». از مشخصاتِ این وزن، کثیر الإستعمال بودنِ آن است و وجهِ علمی و عروضیِ آن : « هَزَجِ مُثَمَّنِ اَخرَبِ مَقبوضِ اَبتَر» است. که تقطیعِ نُتیِ آن به صورتِ مقابل است : [ ـ ـ U / U ـ U ـ / U ـ ـ ـ / ـ ]. علایم ممیّز [ / ] نشانگرِ محلّ تفکیکِ ارکانِ وزنیِ شعر است. خطوطِ تیره نشانگرِ صدایِ بلند و علامت U نماینده ِ صداهایِ کوتاه است. وزنِ رباعی از زِحافاتِ بحرِ هزج ؛ یعنی «مَفاعیلُن» می باشد. به «مفعولُ» اخرب[ ـ ـ U ]، به مَفاعِلُن [U ـ U ـ] مقبوض، به «فَع» [ ـ ] اَبتَر گویند. وزن مصراعِ سوّم نیز عبارت است از «هزج مثمّن مکفوف مجبوب». به زحافِ مفاعیلُ، مکفوف، و به زحافِ فَعَل، مجبوب گفته می شود. چنین رباعی را با سه وزن برابر و یک وزنِ نابرابر با آن سه ـ از لحاظِ ارکانِ هندسیِ عروضی ـ «مثلّث مُتساوی الاضلاع بی وَتَر» نامگذاری می کنیم. (شکل آن در کتاب «خیّام» اثر نگارنده چاپ شده است).

شرح لغات :

1 ـ مهین ـ ترکیب تفضیلی است. الف) بزرگترین، بزرگ، بزرگ تر، بزرگتر به سال ؛ سالخورده ترین(مقابل کِهین). ب) اسم اعظم نیز گفته اند.

ادامه دارد ...